شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک در کارگاه ساختمانی
در دنیای ساخت‌وساز، همواره دو چالش بزرگ در کنار هم حرکت می‌کنند: پیشرفت پروژه و ایمنی. سرعت بالا، تجهیزات سنگین، نیروی انسانی زیاد و فعالیت‌های پرخطر، همه باعث می‌شوند که پروژه‌های ساختمانی به‌عنوان یکی از محیط‌های کاری با ریسک بالا شناخته شوند. در چنین شرایطی، شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک در کارگاه ساختمانی نه‌تنها یک اقدام ضروری، بلکه یک وظیفه حرفه‌ای و انسانی است.
هیچ پروژه‌ای نباید به قیمت جان افراد تمام شود. اما این جمله وقتی معنا پیدا می‌کند که اقدامات پیشگیرانه به‌درستی انجام شده باشند. در ادامه، با نگاهی دقیق و کاربردی، به بررسی کامل فرآیند شناسایی خطرات، ارزیابی ریسک و اقداماتی که باید برای کنترل آن‌ها در پروژه‌های عمرانی انجام داد، می‌پردازیم.
خطر چیست؟ ریسک چیست؟ تفاوت را بشناسیم
در بسیاری از کارگاه‌ها، واژه‌های “خطر” و “ریسک” به‌جای هم به کار می‌روند، در حالی که این دو معنا و نقش متفاوتی دارند. خطر (Hazard) به هر چیزی گفته می‌شود که می‌تواند به سلامت یا ایمنی انسان آسیب برساند. مثلاً یک داربست ناپایدار یا دستگاه جوش بدون سیستم ارت.
اما ریسک (Risk) به احتمال وقوع حادثه ناشی از آن خطر و شدت پیامد آن اشاره دارد. ممکن است وجود یک خطر، ریسک کمی داشته باشد، چون به‌ندرت اتفاق می‌افتد یا کنترل شده است. و برعکس، خطر کوچک اما بدون کنترل، می‌تواند ریسک بالایی ایجاد کند.
در فرآیند شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک در کارگاه ساختمانی، ما اول خطرات را شناسایی می‌کنیم، سپس احتمال وقوع و شدت پیامدها را می‌سنجیم تا بتوانیم برایشان برنامه‌ریزی کنیم.
شناسایی خطرات در کارگاه ساختمانی؛ از مشهود تا پنهان
در محیط یک کارگاه، برخی خطرات کاملاً واضح هستند. مثل افتادن از ارتفاع، سقوط اجسام سنگین یا برق‌گرفتگی. اما برخی دیگر پنهان‌ترند. مانند خستگی مزمن نیروها، ضعف در آموزش کار با دستگاه‌ها، یا حتی رفتارهای عادی اما ناایمن مثل استفاده نکردن از کلاه ایمنی در نقاط کم‌ریسک.
برای شناسایی این خطرات، باید کارگاه به‌صورت منظم بررسی شود. جلسات گفت‌وگو با کارگران، بازرسی تجهیزات، مطالعه نقشه‌ها و مراحل پروژه، و حتی بازبینی گزارش‌های گذشته، همگی ابزارهایی هستند که به تشخیص بهتر خطرات کمک می‌کنند. این شناسایی فقط مربوط به روز شروع پروژه نیست؛ باید در تمام مدت اجرا، به‌روزرسانی شود.
ارزیابی ریسک؛ عدد نمی‌سازد، تصمیم می‌سازد
ارزیابی ریسک یک جدول پر کردن خشک و رسمی نیست. بلکه هدف آن، کمک به تصمیم‌گیری درست برای کاهش احتمال حادثه و کنترل پیامدهای آن است. در این فرآیند، به هر خطر بر اساس دو معیار “احتمال وقوع” و “شدت پیامد” نمره داده می‌شود. حاصل ضرب این دو نمره، عددی به ما می‌دهد که به‌طور نسبی می‌گوید کدام خطر مهم‌تر است.
مثلاً ریزش آوار در یک قسمت متروکه از کارگاه ممکن است احتمال کمی داشته باشد، اما پیامد بسیار سنگینی دارد. برعکس، پیچ خوردن پا در یک مسیر شلوغ، هرچند پیامد سبکی دارد، اما چون احتمال آن بالاست، نیازمند توجه است.
در نهایت، این اعداد به ما نمی‌گویند چه کاری بکنیم، اما راهنمای تصمیم‌گیری‌اند. اینکه کجا نرده نصب شود، چه کسی آموزش ویژه ببیند، یا کدام ابزار تعویض شود، همگی بر پایه همین ارزیابی انجام می‌گیرند.
مهم‌ترین ریسک‌ها در کارگاه‌های ساختمانی چیست؟
در پروژه‌های ساختمانی، برخی خطرات آن‌قدر رایج هستند که در همه‌جا باید به آن‌ها توجه شود. از جمله: سقوط از ارتفاع، استفاده نامناسب از ماشین‌آلات، تماس با کابل برق، جابه‌جایی بار با دست، عدم استفاده از تجهیزات حفاظت فردی، لغزش روی سطوح مرطوب، و استفاده نادرست از داربست‌ها.
همچنین در فازهای مختلف پروژه، ریسک‌ها متفاوت‌اند. در مرحله تخریب، احتمال ریزش زیاد است. در مرحله اسکلت‌سازی، کار در ارتفاع رایج است. و در نازک‌کاری، خطراتی مانند مواد شیمیایی، سر و صدا یا گردوغبار مطرح می‌شوند.
چطور اقدامات کنترلی را انتخاب کنیم؟
پس از شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک در کارگاه ساختمانی، نوبت انتخاب روش‌های کنترل است. این اقدامات به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند:
-
حذف خطر: بهترین راه است. اگر بشود فرآیندی را حذف کرد یا جایگزین ایمن‌تری برای آن یافت.
-
کاهش خطر: اگر حذف نشدنی باشد، باید با تغییر روش یا استفاده از ابزار مناسب، ریسک آن را پایین آورد.
-
اقدامات سازمانی: مثل برنامه‌ریزی، آموزش، تهیه دستورالعمل، و نظارت منظم.
-
تجهیزات حفاظت فردی: آخرین خط دفاعی. کلاه، کفش، کمربند ایمنی و غیره.
ترکیب این روش‌ها، باعث می‌شود ریسک‌ها به سطح قابل قبول برسند. اما این سطح “صفر” نیست؛ هیچ کاری در کارگاه ساختمانی بدون ریسک نیست، اما می‌توان آن را مدیریت کرد.
نقش آموزش و فرهنگ ایمنی
هیچ‌کدام از اقدامات بالا مؤثر نخواهند بود اگر فرهنگ ایمنی در کارگاه نهادینه نشده باشد. یعنی همه، از کارگر گرفته تا سرپرست و پیمانکار، باور داشته باشند که رعایت ایمنی مهم است. آموزش‌های اولیه، جلسات یادآوری، نصب علائم هشدار و حتی تشویق رفتارهای ایمن می‌تواند این فرهنگ را شکل دهد.
در بسیاری از حوادث، دلیل وقوع نه ضعف تجهیزات، بلکه بی‌توجهی نیروی انسانی بوده است. بنابراین، فرهنگ‌سازی کلید اصلی پیشگیری است.
اگر حادثه‌ای رخ داد، چه کنیم؟
با وجود تمام تدابیر، امکان حادثه وجود دارد. در این شرایط، مهم‌ترین نکته، آمادگی است. هر کارگاه باید سناریوهای اضطراری مشخصی داشته باشد. از جمله تماس سریع با اورژانس، تعیین مسیرهای خروج اضطراری، وجود جعبه کمک‌های اولیه، و تعیین فرد یا تیم پاسخ‌گو به حادثه.
همچنین باید پس از هر حادثه، بررسی دقیق انجام شود: چرا اتفاق افتاد؟ چه چیزی قابل پیشگیری بود؟ چه درسی برای آینده گرفتیم؟ فقط در این صورت است که سیستم ایمنی پویایی خواهیم داشت، نه صرفاً سیستمی روی کاغذ.
جمع‌بندی: ایمنی هزینه نیست، سرمایه‌گذاری است
در نهایت، باید این باور را تقویت کنیم که شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک در کارگاه ساختمانی نه‌تنها مانع پیشرفت پروژه نیست، بلکه تضمین‌کننده‌ی ادامه‌ی آن با حداقل هزینه انسانی و مالی است.
هزینه یک سقوط از داربست یا برق‌گرفتگی، فقط درمان و غرامت نیست؛ بلکه تأخیر در پروژه، بی‌اعتمادی کارکنان، و حتی جرائم قانونی نیز از تبعات آن هستند. پس پیشگیری، هم به‌نفع انسان‌هاست، هم به‌نفع سرمایه‌گذار.
مطالب مرتبط:
